De reeks Etty Hillesum Studies is in 2003 opgezet door Ria van den Brandt en Klaas A.D. Smelik en heeft tot doel om nieuw onderzoek naar Etty Hillesum, haar geschriften en haar omgeving voor een geïnteresseerd publiek toegankelijk te maken. Naast gerenommeerde Etty Hillesum deskundigen wordt ook aan jonge onderzoekers ruimte gegeven om hun onderzoek te presenteren. Daarnaast worden in vertaling bijdragen gepubliceerd van buitenlandse auteurs om zo een beeld te geven van het internationale karakter van het Etty Hillesum onderzoek. Bijzondere aandacht is er ook voor nieuwe tekstvondsten en archiefmateriaal in verband met Etty Hillesum, waardoor andere aspecten van haar persoon en familie, haar vriendenkring en haar activiteiten voor het voetlicht komen. Een belangrijk aandachtspunt is ook de receptie van de dagboeken en brieven van Etty Hillesum wereldwijd. Tot nu toe zijn er tien delen verschenen. Het elfde deel is in voorbereiding.
Alle delen van de Etty Hillesum Studies zijn te bestellen via het EHOC.
Overzicht van de verschenen delen
“Etty Hillesum Studies” – Deel 1 Etty Hillesum in facetten
In de eerste decennia na de tweede wereldoorlog blijken uitgevers niet geïnteresseerd in de dagboeken en brieven van de joodse Etty Hillesum (1914-1943). Wanneer het uiteindelijk lukt om een selectie van haar werk gepubliceerd te krijgen, brengt dit in het Nederland van de jaren ’80 een storm van uiteenlopende reacties teweeg: naast onbegrip en afwijzing ook bewondering en (h)erkenning. Waren dit nu de geschriften van een overjarige egoïstische bakvis of van een heilige? Vooringenomen kritiek en kritiekloze mythologisering kenmerken deze eerste periode van de receptie van Etty Hillesum.
Al te eenzijdige beeldvormingen zijn inmiddels genuanceerd door de volledige en wetenschappelijke uitgave van Hillesums geschriften. Toch wordt haar werk vanaf de jaren 1990 nog steeds door heel verschillende, levensbeschouwelijke en soms vereenvoudigende brillen gelezen en geïnterpreteerd. Beelden blijven botsen. Daarbij vormt de niet aflatende stroom van interpretaties uit het buitenland – gebaseerd op vertaalde selecties – een hoofdstuk apart. ‘Etty Hillesum in facetten’ vertelt, toont en analyseert verschillende aspecten van de gecompliceerde receptiegeschiedenis van Etty Hillesum. De auteurs gaan niet alleen in op de ontvangst van Etty Hillesum in Nederland, maar ook op vertalingen en beeldvormingen in het Franse, Italiaanse en Engelse taalgebied.
Etty Hillesum in facetten stond onder redactie van Ria van den Brandt en Klaas A.D. Smelik en verscheen in 2003 bij uitgeverij Damon in Budel.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 2 Etty Hillesum in context
Wereldwijd verdiepen lezers en onderzoekers zich in de dagboeken en brieven die Etty Hillesum (1914-1943) ons heeft nagelaten. De manier waarop wij Etty Hillesum lezen, wordt sterk bepaald door onze eigen context. De grote opgave van het onderzoek naar Etty Hillesum is daarom de eigen context van de lezers en de context van Etty Hillesum zelf met elkaar in evenwicht te brengen.
In deze bundel brengen zeven onderzoekers uit Nederland, Vlaanderen, Japan en Italië de context van Etty Hillesum en haar lezers in beeld. Hoe wordt Etty Hillesum in Japan gelezen? Wat heeft de vriendschap met Tideman voor haar betekend? Waarom wilde zij niet onderduiken? Heeft zij Edith Stein in het kamp Westerbork nu werkelijk ontmoet? In welk opzicht heeft het lezen van Jung en Suarèz haar denken en leven beïnvloed? Welke nieuwe inzichten geeft de these van Eric Voegelin over de ‘Flow of Presence’ bij het lezen van Etty Hillesums werk? Al deze vragen komen in deze bundel aan de orde. Een aanrader voor iedere lezer die door de nagelaten geschriften van Etty Hillesum geboeid is geraakt en haar werk beter wil verstaan.
Etty Hillesum in context stond onder redactie van Ria van den Brandt en Klaas A.D. Smelik en verscheen in 2007 bij uitgeverij Van Gorcum in Assen.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 3 Etty Hillesum in discours
Als er één ding opvalt in de publicaties over Etty Hillesum, dan is het wel dat er zoveel verschillende discoursen rondom haar nalatenschap zijn. Etty Hillesum is en blijft voortdurend in discours, vanuit een wonderlijke hoeveelheid perspectieven en vraagstellingen, al dan niet ingegeven door nieuw gevonden materiaal.
Deze derde uitgave van de Etty Hillesum Studies besteedt aandacht aan ‘nieuwe vondsten’, zoals blocnotevelletjes, oude brieven, beschreven boekjes, losse aantekeningen en andere historische documenten. Het historische en literair-historische onderzoek rondom Hillesum gaat onverwijld door en draagt bij aan een meer wetenschappelijk verantwoord beeld van Hillesum en haar geschriften.
Daarnaast is in deze bundel aandacht voor diverse thema’s en vragen rondom Etty Hillesum, zoals haar verondersteld martelaarschap, haar betekenis als getuige van de Sjoa en de verschillende aspecten van haar spiritualiteit. In dit derde deel komt ook de Franstalige receptie van Hillesums nalatenschap aan bod.
Het derde deel in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie van Ria van den Brandt, en Klaas A.D. Smelik. Etty Hillesum in discours verscheen in 2011 bij uitgeverij Academia Press in Gent.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 4 Etty Hillesum in perspectief
Het vierde deel van de serie Etty Hillesum Studies kent twee zwaartepunten. Aan de ene kant drie bijdragen waarin een vergelijking wordt getrokken tussen Etty Hillesum en drie tijdgenoten: Dietrich Bonhoeffer, Martin Buber en Sophie Scholl. Alle vier hebben zij een helder antwoord gegeven op de uitdagingen van hun tijd, een antwoord dat voor de naoorlogse generatie van betekenis is gebleven. De vergelijking met Dietrich Bonhoeffer, Martin Buber en Sophie Scholl plaatst Etty Hillesum in een historisch zowel als cultuurfilosofisch perspectief.
Aan de andere kant zijn in dit deel drie bijdragen opgenomen over nieuwe tekstvondsten in verband met Etty Hillesum, haar familie en haar leermeester Julius Spier. Aan de hand van een dedicatie in een boek dat Etty Hillesum aan de schrijver Klaas Smelik en zijn toenmalige vrouw ten geschenke gaf, krijgen wij meer duidelijkheid over de gang van zaken bij de eerste ontmoeting tussen Etty Hillesum en Klaas Smelik sr. De vondst van de zogenaamde protocollen, die onder meer door Etty Hillesum werden uitgetypt en ook in de dagboeken worden genoemd, geeft een eerste aanzet tot verdergaand onderzoek naar Spiers bijdrage aan de psychochirologie.
Dankzij de goede zorgen van Christine van Nooten zijn er naast brieven van Etty Hillesum ook brieven en briefkaarten van haar ouders en haar broer Mischa bewaard gebleven. Deze documenten, in dit deel in hun geheel gepubliceerd, geven een indringend beeld hoe in 1943 het net zich om de familie Hillesum sloot. Ook deze nieuwe tekstvondsten plaatsen de nagelaten geschriften van Etty Hillesum in perspectief.
Drie andere bijdragen in verband met Etty Hillesum en een tiental illustraties sluiten dit vierde deel af.
Het vierde deel in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie van Klaas A.D. Smelik, Ria van den Brandt, en Meins G.S. Coetsier. Etty Hillesum in perspectief verscheen in 2012 bij uitgeverij Academia Press in Gent.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 5 Etty Hillesum in relatie
Het vijfde deel in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie van Klaas A.D. Smelik, Gerrit Van Oord, Meins G.S. Coetsier, Denise de Costa, Janny van der Molen en Jurjen Wiersma. Etty Hillesum in relatie verscheen in 2013 bij uitgeverij Academia Press in Gent.
Het vijfde deel van de serie Etty Hillesum Studies kent drie zwaartepunten. Allereerst gaat het om de plaats van Hillesums dagboeken in relatie tot andere egodocumenten van Nederlandse Joden die met de Sjoa werden geconfronteerd, en de eigen manier waarop Etty Hillesum met deze levensbedreigende ontwikkelingen is omgegaan. Drie bijdragen geven elk vanuit een andere invalshoek meer inzicht in deze materie, die van groot belang is voor het verstaan van Etty Hillesums denken in relatie tot het tijdsgewricht waarvan zij de kroniekschrijfster wilde zijn. In de tweede plaats twee bijdragen waarin een vergelijking wordt getrokken tussen Etty Hillesum en twee geestverwanten: Dorothee S lle en Emmanuel Levinas. Alle drie hebben zij een helder antwoord gegeven op de uitdagingen van hun tijd en zijn zij de confrontatie met structurele ontmenselijking aangegaan. De vergelijkingen met S lle en Levinas tonen de relevantie van Etty Hillesums visie op het vraagstuk hoe tot een menselijker samenleving te komen. In de derde plaats is er uitgebreid aandacht voor de Winschoter tijd van de familie Hillesum in de jaren 1918-1924. Vergeleken bij de tijd in Deventer is deze periode onderbelicht gebleven, hoewel het gaat om een cruciale periode in zowel het leven van Etty als haar vader Louis Hillesum. Hun relatie tot de kleinsteedse atmosfeer die in het Groningse Winschoten heerste, ook onder de relatief grote Joodse gemeenschap, en hun vriendschappen komen aan het licht. Vier bijdragen handelen over dit onderwerp; onder meer twee essays van de bekende Joodse historicus Jaap Meijer, die hier – van annotaties voorzien – worden herdrukt. Een laatste bijdrage gaat over de relatie tussen Etty Hillesum en Hes Hijmans, die ook tot de kring rondom Julius Spier behoorde. Een achttal illustraties sluit dit eerste lustrum deel van de Etty Hillesum Studies af.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 6 Etty Hillesum 1914-2014
Het zesde deel van de serie Etty Hillesum Studies, dat verschijnt in het kader van de herdenking ‘Etty Hillesum 100 jaar’, kent verschillende zwaartepunten. Drie bijdragen geven – elk vanuit een andere invalshoek – meer inzicht in Hillesums visie op de problemen van haar tijd. Het is opmerkelijk hoe actueel haar gedachten zijn – de reden waarom vele lezers zich er vandaag nog door aangesproken voelen. Daarnaast gaat het om de spiritualiteit van Etty Hillesum, een onderwerp dat met name in Italië grote aandacht heeft. Haar zoektocht naar de naam van God komt in een vanuit het Italiaans vertaald artikel aan de orde, terwijl in een andere bijdrage de invloed van haar lichaam op haar spirituele ontwikkeling in kaart wordt gebracht. In de derde plaats is er uitgebreid aandacht voor de vondst van nieuwe brieven uit de correspondentie tussen Etty Hillesum en haar leermeester Julius Spier.
In twee bijdragen wordt ook een vergelijking getrokken tussen Etty Hillesum en twee belangrijke auteurs die haar hebben geïnspireerd: Aurelius Augustinus en Walter Rathenau. Een laatste bijdrage gaat over haar studiegenoot en verzetsman Jan Bool. Etty Hillesum zag het als een uitdaging om juist hem te overtuigen van haar ideeën over haat en vijandschap, die in het zo gewelddadige jaar 2014 buitengewoon relevant blijken te zijn.
Het zesde deel in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie van Klaas A.D. Smelik, Gerrit Van Oord, Meins G.S. Coetsier,Denise de Costa, Janny van der Molen en Jurjen Wiersma. Etty Hillesum 1914-2014 verscheen in 2014 bij uitgeverij Garant , Antwerpen-Apeldoorn.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 7 Etty Hillesum weer thuis in Middelburg
Het zevende deel van de serie Etty Hillesum Studies heeft als titel meegekregen: ‘Etty Hillesum weer thuis in Middelburg’, een verwijzing naar de opening van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum te Middelburg op 1 oktober 2015. Zo is de stad, waar Etty Hillesum op 15 januari 1914 werd geboren, een knooppunt geworden voor het internationale onderzoek naar haar persoon en nagelaten geschriften.
Deze bundel, waaraan auteurs uit Nederland, België, Duitsland, Zwitserland en Italië hebben bijgedragen, wordt geopend met de toespraak die de burgemeester van Middelburg bij de opening van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum hield, gevolgd door een studie over Hillesums taalgebruik: welke stijlmiddelen wendde zij aan? Waardoor kenmerkt zij zich als groot schrijfster? Hillesums beperkte mogelijkheden om zich te handhaven in een tijd van vervolging en haar wens om kroniekschrijfster van het kamp Westerbork te worden zijn het onderwerp van twee studies, waarin haar confrontatie met het nationaalsocialisme centraal staat.
In een volgende bijdrage wordt een vergelijking getrokken tussen Etty Hillesum en de auteur die haar het meeste heeft geïnspireerd: Rainer Maria Rilke, en in een tweede bijdrage de verschillen tussen haar en de Italiaanse schrijver Primo Levi, als het gaat om hun visie op de Sjoa.Twee artikelen handelen over aspecten van Hillesums geheel eigen vorm van religiositeit en de actualiteit daarvan voor de huidige generatie.
Het biografische onderzoek naar Etty Hillesum, haar familie en haar omgeving levert nog steeds nieuwe resultaten op, zoals blijkt uit de bijdrage over Spiers verloofde Hertha Levi en die over de familiestamboom van de Hillesums. Ook het onderzoek naar het boek ‘Levenskunst’, waarin Etty Hillesum en Henny Tideman eens gevleugelde woorden hebben opgetekend, wordt voortgezet.Een boekbespreking besluit dit deel, waarin opnieuw zeer verschillende aspecten van het wereldwijde Etty Hillesum onderzoek aan de orde komen.
Etty Hillesum weer thuis in Middelburg stond onder redactie van Klaas A.D. Smelik, Marja Clement, Meins G.S. Coetsier, Janny van der Molen, Gerrit van Oord en Jurjen Wiersma en verscheen in 2015 bij uitgeverij Garant , Antwerpen-Apeldoorn.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 8 Etty Hillesum in weerwil van het Joodse vraagstuk
Het Joodse vraagstuk interesseerde Etty Hillesum niet bijzonder, totdat de Duitse bezetting hierin verandering bracht. Haar vader, dr. Louis Hillesum, werd op 29 november 1940 als rector van het Deventer gymnasium afgezet wegens zijn Joodse afkomst. Bij wijze van afscheid werd een foto van de schoolgemeenschap gemaakt met Hillesum in het midden. Met de gevolgen van de Duitse bezetting werd Etty Hillesum echter al eerder dat jaar geconfronteerd, toen zij te horen kreeg dat haar hoogleraar Bonger zelfmoord had gepleegd. Haar verbijstering was groot, want een uur eerder had zij nog samen met hem gesproken over de toekomst van Europa.
Als Etty Hillesum op 15 juli 1942 haar oproep krijgt, laat zij zich overhalen om bij de Joodse Raad te gaan werken. Tegen haar zin, omdat zij nega-tief oordeelde over de Joodse Raad en over elke poging om zich aan het ‘Massenschicksal’ van het Joodse volk te onttrekken. Daarom is het interessant om haar visie te vergelijken met die van haar vriendin Leonie Snatager, die wel voor onderduiken heeft gekozen. Ook de vergelijking tussen de oorlogsdagboeken van Hélène Berr en Etty Hillesum levert interessante overeenkomsten en verschillen op. Beiden wilden niet dat hun leven door de omstandigheden zou worden bepaald. In het geval van Etty Hillesum gold dit ook, toen zij afscheid moest nemen van haar grote leidsman, vriend en minnaar Julius Spier. Zij liet zich door zijn dood niet van het pad afbrengen, dat zij met zijn hulp was ingeslagen. Hierbij is de invloed van Meister Eckehardt merkbaar. Zo slaagde Etty Hillesum erin alles los te laten wat haar hinderde in haar queeste.
Het achtste deel in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie Klaas A.D. Smelik, Marja Clement, Meins G.S. Coetsier, Gerrit Van Oord en Jurjen Wiersma en verscheen in 2016 bij uitgeverij Garant , Antwerpen-Apeldoorn.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 9 Etty Hillesum en het pad naar zelfverwerkelijking
Eén van de fascinerende aspecten van de nagelaten geschriften van Etty Hillesum is de manier waarop zij zich in een uiterst hachelijke situatie en in een verbazend hoog tempo innerlijk heeft kunnen ontwikkelen tot een persoonlijkheid die zich vanuit een diepgaande zelfreflectie op andere mensen betrokken weet.
Een manier om het pad naar zelfverwerkelijking, dat Etty Hillesum in de periode 1941-1943 is gegaan, in kaart te brengen is te letten op de persoonlijke voornaamwoorden die zij in haar dagboeken gebruikt. Gaandeweg verplaatste zij zich vanuit het ‘ik’ in een ‘jij’ en een ‘men’ – om ten slotte op te gaan in een ‘wij’. Een andere aanpak is om haar ideeën te vergelijken met die van de Joodse psychiater Viktor Frankl. Beiden bewogen zich in het spanningsveld tussen vrijheid en gevangenschap en wilden in de meest extreme omstandigheden hun menselijkheid niet opgeven.
De eerlijke zelfreflectie van Etty Hillesum staat in schril contrast met de manier waarop nazi’s als kampcommandant Albert Konrad Gemmeker en de ‘kroonjurist van het Derde Rijk’ Carl Schmitt hun persoonlijke verantwoordelijkheid probeerden te ontlopen door zich voor te doen als een speelbal van het lot. Niettemin had de BulgaarsFranse filosoof Tzvetan Todorov naast bewondering ook kritiek op Etty Hillesum, omdat zij – volgens hem – niet in verzet kwam. De vraag is in hoeverre deze kritiek gegrond is of dat Etty Hillesum een eigen manier had om verzet te plegen. In dit opzicht kan de vergelijking met de Bijbelse Esther zinvol zijn. Beide vrouwen kiezen voor hun volk, wanneer dit met uitroeiing wordt bedreigd.
Deel 9 in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie Klaas A.D. Smelik, Julie Benschop, Lotte Bergen, Marja Clement, Meins G.S. Coetsier, Gerrit Van Oord en Jurjen Wiersma en verscheen in 2017 bij uitgeverij Garant, Antwerpen-Apeldoorn.
“Etty Hillesum Studies” – Deel 10 Etty Hillesum en de contouren van haar tijd
Op donderdagavond 4 september 1941 schrijft Etty Hillesum in haar dagboek: ‘Ik wil deze eeuw leren kennen, van buiten en van binnen. Ik betast deze eeuw, iedere dag opnieuw, ik tast met m’n vingertoppen langs de contouren van deze tijd.’ De contouren van haar tijd zou zij tot het bittere einde blijven verkennen. Jopie Vleeschhouwer merkt in zijn verslag over Etty Hillesums vertrek uit kamp Westerbork op 7 september 1943 het volgende daarover op: ‘Maar we gaan verder, terwijl ik dit schrijf gaat alles ook weer verder en zijzelf gaat ook verder en verder naar het Oosten, waar ze eigenlijk zoo graag naartoe wilde. Ze was eigenlijk ook wel een beetje blij geloof ik, dàt ze deze ervaringen nu ging opdoen, dat ze nu ook alles en alles mee moest gaan beleven, wat er voor ons is weggelegd.
Het is nu 75 jaar geleden dat Etty Hillesum in het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau omkwam. Op dat ogenblik had zij ervaren wat het Massenschicksal voor haar en haar volk concreet inhield. Wij weten niet wat haar uiteindelijke conclusie was over de contouren van haar tijd en of zij zich tot het laatst toe heeft kunnen vasthouden aan haar diepgewortelde overtuiging te midden van de gruwelen van de Sjoa. Het is eigenlijk ook niet van belang om dit te weten, want de erfenis die zij ons heeft nagelaten, zal door geen enkel totalitair geweld meer kunnen worden weggenomen. Haar woorden zijn nu over de hele wereld bekend.
Deel 10 in de serie Etty Hillesum Studies stond onder redactie Klaas A.D. Smelik, Julie Benschop-Plokker, Lotte Bergen, Marja Clement, Meins G.S. Coetsier, Gerrit Van Oord en Jurjen Wiersma en verscheen in 2018 bij uitgeverij Gompel&Svacina, Oud-Turnhout/ ’s- Hertogenbosch.
